تمرکز بر رشد کشاورزی به‌ویژه در کشاورزان خرده‌پا، می‌تواند به توسعه افتصادی و کاهش فقر در کشورهای جنوب صحرای آفریقا کمک کند. این مطالب در کتاب با امکان دسترسی آزاد(١) که توسط بخش تحقیقاتی اقتصادی دانشگاه سازمان ملل متحد(٢) آماده و از سوی آکسفورد منتشر شده، آمده است.
مرور یک کتاب؛
توسعه کشاورزی و نجات از فقر اقتصادی
در این مجموعه تحقیقاتی، درباره رشد کشاورزی و میزان سطح فقر در ١٦ کشور واقع در جنوب صحرای آفریقا که حدود سه‌چهارم جمعیت منطقه را در خود گنجانده، مطالبی آورده شده است. نویسندگان کتاب یادشده، کشورهای منطقه جنوب صحرای آفریقا را به دو گروه تقسیم کرده‌اند: گروه نخست کشورهایی که دارای رشد اقتصادی و کاهش فقر نسبتاً سریع بودند شامل اتیوپی، غنا، مالاوی، رواندا و اوگاندا.
گروه دوم کشورهایی که دارای رشد اقتصادی نسبتا سریع بودند، اما کاهش فقر محدود داشتند، مانند بورکینافاسو، موزامبیک، نیجریه، تانزانیا و زامبیا را شامل می‌شود. آنها دریافتند که سطح رشد کشاورزی کشور نقش کلیدی در بهبود و یا عدم رشد در بخش اقتصادی دارد.
در فصل سوم کتاب آمده که تأکید دولت اتیوپی(٣) روی سرمایه‌گذاری برای توسعه کشاورزی و زیرساخت‌های روستایی است. در این فصل به تجزیه و تحلیل فقر در این کشور بین سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۱ با استفاده از نمونه‌‌گیری میزان مصرف و هزینه خانوار در این دوره می‌پردازد؛ اتیوپی در این دوران درگیر تغییرات ناگهانی و مداوم آب و هوا، نرخ تورم بالا و بحران سیاسی پس از انتخابات ۲۰۰۵ شد. با این حال، در این دوره دولت با در پیش گرفتن استراتژی امنیت غذایی و حل چالش‌های بهره‌وری (ADLI)(٤) در زمینه توسعه کشاورزی، شاهد تغییرات اساسی در ساختار اقتصادی کشور بود.
بخشی از این استراتژی شامل سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های روستایی مانند جاده‌ها و فناوری ارتباطات بود. در فصل سوم نشان می‌دهد که طول جاده‌ها در کشور اتیوپی بین سال‌های ۱۹۹۳ و ۲۰۰۸ دو برابر شده و از ۱۹ هزار کیلومتر به ۴۴ هزار و ٣٠٠ کیلومتر افرایش یافته است. جاده‌سازی‌ها قادر بود به ارتباط بهتر با بازارهای سراسر کشور کمک کند. از دیگر مزایا کاهش زمان سفر و کاهش ۲۰ درصدی هزینه‌های حمل و نقل بین بازارهای عمده روستایی و بازار اصلی در آدیس آبابا است.
همچنین رشدی مشابه در استفاده از تلفن همراه رخ داده که باعث بهبود ارتباطات کشاورزان و بازار شده است. آمار افرادی که تلفن همراه استفاده می‌کنند، بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۱ از ۵۰ هزار نفر به بیش از ۱۰ میلیون نفر رسیده که این امر به نوبه خود منجر به دسترسی بهتر کشاورزان به اطلاعات بازار برای دسترسی به نهاده‌ها و کاهش موانع و حاشیه‌های بازاریابی(٥) برای ارائه تولیدات کشاورزی شده است.
این در حالی است که استفاده از نهاده‌های کشاورزی به‌روز در اتیوپی در مقایسه با میانگین جهانی پایین‌تر است. با توجه به شواهد، استفاده از نهاده‌های کشاورزی، که با همکاری دولت و از طریق تعاونی‌های کشاورزی توزیع شده، طی دوره مطالعه افزایش یافته است. ارقام اصلاح‌شده بذر ذرت و TEFF(٦) در سال ۲۰۱۱ به تصویب و استفاده از کود شیمیایی به حدود ۶۵۰ هزار تن در سال ۲۰۱۲ رسید. میزان زمین بارور مربوط به غلات نیز در طول دوره مطالعه با رشد دو برابری روبه‌رو شد.
با نگاهی به میزان فقر در طول همین دهه (۲۰۰۰ - ۲۰۱۱)، نرخ فقر به‌طور قابل توجهی از حدود ۵۲ درصد در سال ۲۰۰۰ به حدود ۴۵ درصد در سال ۲۰۰۵ و به ۳۰ درصد در سال ۲۰۱۱ رسید. نرخ جمعیت زیر خط فقر، تقریباً از حدود ۵۰ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۲۵ درصد در سال ۲۰۱۱ کاهش یافت.
نویسندگان کتاب یادشده اشاره می‌کنند که هنوز کارهای زیادی در کشور فقیر اتیوپی باید انجام شود؛ به‌عنوان نمونه، فقر در مناطق روستایی (۵۳,۷ درصد)، بیشتر از مناطق شهری (۴۰.۸ درصد) است. با وجود فقر مزمن، با این حال، تأکید دولت اتیوپی بر رشد کشاورزی، به‌ویژه برای کشاورزان خرده‌پا روستایی بوده، به‌طوری‌که در سال‌های اخیر توسعه اقتصاد کلان کشور با رشدی سریع همراه بوده است.
در فصل ۱۰، نویسندگان یک سناریوی متضاد، درباره رشد اقتصادی و کاهش فقر در بورکینافاسو(٧) ارائه می‌دهند و می‌نویسند در حالی که بورکینافاسو رشد اقتصادی نسبتاً قابل توجهی در دو دهه گذشته تجربه کرده، اما میزان نرخ فقر ثابت مانده و در واقع، کاهش درصد نرخ فقر تنها منفی ۰,۵۴ بود.
همچنین در این فصل نشان می‌دهد که از منابع اصلی در رشد اقتصادی اخیر این کشور مهاجرت از بخش کشاورزی در روستا به بخش غیررسمی شهری با دستمزد پایین بوده و ناگفته نماند که به‌منظور بهبود در تولید مواد غذایی زمین‌های بسیاری که زیر کشت پنبه بوده به‌علت استفاده بیش از حد از کود، نابارور شدند.
با توجه به رشد جمعیت کشور ، سالانه ۰,۳ تا ۰.۵ میلیون نفر به نیروی کار افزوده می‌شود. با این که بخش غیررسمی شهری می‌تواند عاملی برای اشتغال‌زایی باشد، اما تاکنون در توسعه صنعتی شدن یا ایجاد شغل در بخش‌های رسمی تر برای جذب نیروی کار پیشرفتی دیده نشده است.
در نهایت، بهره‌وری کشاورزی در بورکینافاسو با وجود توسعه زمین‌های زیر کشت در سطح پایین قرار دارد و بر خلاف اتیوپی، دولت تأکید بر افزایش نوسازی و تصویب فناوری‌های جدید مانند آبیاری، ماشین‌آلات و بذر اصلاح‌شده ندارد. در عین حال در شرایطی که استفاده نادرست و بیش از اندازه از کود در کشت پنبه رایج است، ولی کوددهی در محصولات دیگر در سطح پایین‌تری است.
بهره‌وری پایین کشاورزی بورکینافاسو، محدودیت در توسعه زمین‌های زیرکشت و رشد زیاد جمعیت، افزایش قیمت مواد غذایی را به‌دنبال داشته است؛ افزایش قیمت مواد غذایی به معنای کاهش قدرت خرید برای اکثریت افراد است که می‌تواند مشکلاتی ازجمله سوءتغذیه کودکان و افزایش میزان مرگ و میر را به همراه داشته باشد. حدود ۶,۵ میلیون نفر در بورکینا فاسو زیر خط فقر زندگی می کنند؛ یعنی در حدود یک میلیون نفر بیشتر از سال ۱۹۹۴.
این دو مثال از کتاب یادشده، بیانگر این موضوع است که رشد کشاورزی می‌تواند کلیدی برای رشد اقتصادی و توسعه در کشورهای جنوب صحرای آفریقا به‌شمار آید. با این حال، نویسندگان متذکر می‌شوند که رشد کشاورزی باید پایدار و به‌درستی طراحی شود، چنانچه به‌گونه‌ای ضعیف طراحی و دارای سیاست‌های نه‌چندان هدفمند باشد، می‌تواند باعث هدر رفتن منابع شده و در کاهش فقر هم تأثیری نداشته باشد. علاوه بر این، سیاست‌گذاری‌ها در حوزه اشتغال و... باید با توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و با در نظر گرفتن شرایط زیست‌محیطی(٨) در هر منطقه اتخاذ شود./